Bezsenność – przyczyny, objawy. Jak leczyć zaburzenia snu?

Bezsenność (insomnia) jest najczęstszym zaburzeniem snu. Charakteryzuje się poczuciem, że nocny wypoczynek jest niewystarczająco długi lub złej jakości. Zaburzenie ma negatywny wpływ na funkcjonowanie w ciągu dnia. Bezsenność występuje u osób ze wszystkich grup wiekowych – od noworodka do seniora. Może być samodzielnym problemem lub wiązać się z innymi chorobami, w tym m.in. z zaburzeniami oddychania podczas snu. W leczeniu bezsenności zalecana jest terapia poznawczo-behawioralna i stosowanie leków. Dowiedz się więcej.

Spis treści

1. Co to jest bezsenność?
2. Jakie są rodzaje bezsenności?
3. Czym objawia się bezsenność?
4. Jakie są powikłania bezsenności?
5. Czemu nie mogę zasnąć?
6. Z jakimi chorobami może wiązać się bezsenność?
7. Jak wygląda diagnostyka bezsenności?
8. Jak wygląda leczenie bezsenności?
9. Jakie leki na bezsenność?
10. Bezsenność u nastolatków i dzieci
11. Jak leczy się bezsenność u dzieci?
12. Bezsenność u kobiet w ciąży

Co to jest bezsenność?

Bezsenność jest zaburzeniem, które cechuje się trudnościami w zasypianiu, utrzymywaniu ciągłości snu, przedwczesnym budzeniem się oraz poczuciem, że sen nie daje wypoczynku. Problemy te występują pomimo odpowiednich warunków do spania. Bezsenność pogarsza też funkcjonowanie w ciągu dnia. Powoduje zmęczenie, spadek nastroju lub drażliwość, problemy z koncentracją i pamięcią czy ogólne złe samopoczucie.

Na bezsenność cierpi 10-20% ogólnej populacji. Problem częściej występuje u kobiet, seniorów oraz u osób z chorobami przewlekłymi. Długotrwałe zaburzenie może niekorzystnie wpływać na jakość życia, wyniki w pracy czy w szkole, zdrowie oraz zwiększać ryzyko wypadków.

Jakie są rodzaje bezsenności?

Specjaliści wyodrębniają wiele rodzajów tego zaburzenia snu. W jednej z klasyfikacji dzielą bezsenność na pierwotną (czyli występującą bez wyraźnej przyczyny) i wtórną (a więc wynikającą z problemów towarzyszących – chorób psychicznych, somatycznych, neurologicznych czy stosowania substancji psychoaktywnych).

W innym podziale lekarze biorą pod uwagę czas trwania problemów ze snem.

W związku z tym wyróżniana jest:

• bezsenność przygodna: trwa kilka dni;
• bezsenność krótkotrwała: trwa kilka tygodni (do 3 miesięcy według międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-11 Światowej Organizacji Zdrowia);
• bezsenność przewlekła: zaburzenia snu i związane z nimi objawy w ciągu dnia występują co najmniej kilka razy w tygodniu przez minimum 3 miesiące.

Czym objawia się bezsenność?

Do objawów bezsenności zaliczamy:

• problemy z zasypianiem;
• częste wybudzanie się;
• trudności z ponownym zaśnięciem po przebudzeniu;
• budzenie się wcześnie rano i niemożność ponownego zaśnięcia.

Problemy ze snem wywołują też szereg negatywnych objawów za dnia.

Do takich symptomów należą:

• zmęczenie;
• senność w ciągu dnia;
• spadek energii, inicjatywy, motywacji;
• ogólne złe samopoczucie;
• problemy z utrzymaniem uwagi, koncentracją i pamięcią;
• rozdrażnienie lub zaburzenia nastroju;
• uczucie napięcia, bóle głowy czy dolegliwości gastryczne występujące w odpowiedzi na brak snu;
• objawy lęku i depresji.

Osoby cierpiące na bezsenność wyrażają też ciągłe obawy o sen. Nadmierne zaabsorbowanie snem prowadzi je do tzw. błędnego koła bezsenności – im bardziej martwią się o sen, tym gorzej śpią i im gorzej śpią, tym bardziej martwią się o sen.

Jakie są powikłania bezsenności?

Przewlekła bezsenność uważana jest za czynnik ryzyka rozwoju problemów zdrowotnych, takich jak m.in.:

• choroby układu krążenia;
• zespół przewlekłego bólu;
• depresja;
• lęk;
• cukrzyca;
• otyłość;
• astma.

U osób doświadczających problemów ze snem obserwuje się też gorsze funkcjonowanie społeczne oraz niższą wydajność w pracy lub w szkole. Istotnym powikłaniem bezsenności jest także skłonność do ulegania wypadkom podczas pracy lub prowadzenia samochodu.

Czemu nie mogę zasnąć?

Przyczyny bezsenności są złożone. Powodem jej wystąpienia i utrwalania się może być interakcja wielu zróżnicowanych mechanizmów.

Do rozwoju problemu predysponuje:

• obciążenie genetyczne (obecność bezsenności lub zaburzeń psychicznych w rodzinie);
• płeć żeńska;
• wiek powyżej 30 lat;
• skłonność do zamartwiania się i rozpamiętywania;
• tzw. nadmierne wzbudzenie fizjologiczne.

Wśród uwarunkowań wywołujących bezsenność wymienia się natomiast czynniki stresowe (np. rodzinne, zawodowe czy finansowe), nagłą zmianę stylu życia (m.in. przejście na emeryturę), pracę zmianową czy szkodliwe używanie substancji psychoaktywnych. Bezsenność może być także wywołana przez zaburzenia psychiczne, choroby somatyczne i neurologiczne oraz złą higienę snu.

Z kolei do czynników utrwalających zaburzenie zaliczane są:

• zbyt długi czas spędzany w łóżku;
• dosypianie poranne;
• oszczędzający tryb życia, brak ruchu;
• przenoszenie aktywności niezwiązanych ze snem do sypialni;
• nadmierne martwienie się o pogorszenie jakości snu, lęk przed bezsennością;
• wcześniejsze kładzenie się, próby zasypiania „na siłę”;
• zła higiena snu;
• stałe przyjmowanie leków nasennych.

Z jakimi chorobami może wiązać się bezsenność?

Bezsenność często wiąże się z zaburzeniami psychicznymi, takimi jak depresja, zaburzenia lękowe czy zespół stresu pourazowego. Do jej powodów należą też uzależnienia – głównie od alkoholu, ale również od leków nasennych.

Przykładami współistniejących z bezsennością problemów medycznych są także:

• przewlekłe zespoły bólowe;
• przewlekłe stany zapalne, np. reumatoidalne czy autoimmunologiczne;
• rak;
• cukrzyca;
• choroby serca;
• astma;
• choroba refluksowa przełyku (GERD);
• zaburzenia hormonalne;
• choroby neurodegeneracyjne (np. choroba Alzheimera);choroby neurologiczne i narządu ruchu, które powodują bezruch w ciągu dnia.

Przyczynami bezsenności mogą być również pierwotne zaburzenia snu, np. bezdech senny, zespół niespokojnych nóg (RLS) czy zaburzenia rytmu okołodobowego.

Jak wygląda diagnostyka bezsenności?

Diagnostykę bezsenności można rozpocząć u lekarza pierwszego kontaktu. Podczas wizyty specjalista ocenia ogólny stan zdrowia pacjenta. W tym celu zbiera wywiad medyczny i przeprowadza badanie fizykalne. Może też zlecić badania dodatkowe.

W przypadku wykluczenia somatycznych przyczyn bezsenności, ocenie podlega stan psychiczny pacjenta. Warto się w tym celu skonsultować z lekarzem psychiatrą. Jeśli po tej wizycie powody występowania bezsenności nadal nie są znane, lekarze szukają ich w trybie życia pacjenta. Na tym etapie pomocne jest prowadzenie przez chorego dzienniczka snu. Dzięki niemu ocenia się cykl snu i czuwania u danej osoby.

W trakcie wizyt diagnostycznych specjaliści mogą prosić o wypełnienie kwestionariusza dotyczącego bezsenności, np. ateńskiej skali bezsenności (AIS – Athens Insomnia Scale), skali nasilenia bezsenności (ISI – Insomnia Severity Index) czy kwestionariusza jakości snu Pittsburgh (PSQI – Pittsburgh Sleep Quality Index). Po zebraniu wszystkich danych lekarz podejmuje decyzję odnośnie interwencji terapeutycznej.

Czasem w diagnostyce bezsenności wykorzystywana jest również aktygrafia. To badanie, do którego używa się m.in. urządzenia przypominającego zegarek. Aparat monitoruje okresy snu i czuwania. Jeśli lekarz podejrzewa współistnienie innych zaburzeń snu (np. bezdechu sennego) lub ma wątpliwości diagnostyczne, może zlecić wykonanie polisomnografii. Jest ona – przeprowadzanym głównie w nocy – badaniem architektury snu. Polisomnografię można wykonać np. w Centrum Medycznym MML. Jeśli badanie potwierdzi bezdech senny, w naszej placówce prowadzimy też leczenie tego zaburzenia snu.

Jak wygląda leczenie bezsenności?

W leczeniu bezsenności stosowana jest terapia poznawczo-behawioralna (cognitive behavioral therapy for insomnia, CBTi). Zaleca się ją zarówno w bezsenności pierwotnej, jak i wtórnej, czyli spowodowanej innym schorzeniem. W tym drugim przypadku leczenie koncentruje się na chorobie wywołującej bezsenność, a interwencje behawioralne służą zmianie zachowań, które ją utrwalają (wymieniliśmy je wyżej, w części „Czemu nie mogę zasnąć?”).

Do głównych interwencji poznawczo-behawioralnych w leczeniu bezsenności zaliczane są:

• higiena snu: polega na wprowadzeniu zmian w zachowaniach okołosennych. Należy do nich np. rezygnacja z picia napojów z kofeiną na 6 godzin przed snem, unikanie spożywania kolacji w późnych godzinach nocnych, zaniechanie wieczornego picia alkoholu i palenia tytoniu. Zalecane jest także utrzymywanie regularnych godzin snu i czuwania, wzmożenie aktywności fizycznej w ciągu dnia oraz unikanie wieczorem jaskrawego, silnego światła;
• technika kontroli bodźców: ma na celu ponowne powiązanie łóżka i sypialni ze snem. Polega na wprowadzeniu w życie zaleceń, takich jak m.in. kładzenie się do łóżka tylko w przypadku odczuwania senności, używanie łóżka wyłącznie do snu i życia intymnego, wstawanie codziennie o tej samej porze czy unikanie drzemek w ciągu dnia;
• technika redukcji czasu snu: polega na ograniczeniu liczby godzin spędzanych w łóżku do faktycznie przesypianych. Powoduje to zwiększenie zapotrzebowania na sen i jego wzmocnienie;
• treningi relaksacyjne: pomagają zmniejszyć napięcie i odwrócić uwagę od pojawiających się myśli i odczuwanych emocji. Przykładem tego typu treningu jest progresywna relaksacja mięśniowa według Jacobsona.

Jakie leki na bezsenność?

W leczeniu bezsenności zarejestrowane są leki z grupy tzw. antagonistów receptora benzodiazepinowego. Miejsce klasycznych benzodioazepin, które praktycznie przestały być stosowane w tym wskazaniu, zajęły dziś leki nasenne nowej generacji. Są to tzw. zetki, ponieważ nazwy ich substancji czynnych zaczynają się od litery „z”.

Preparaty z tej grupy, jeśli są stosowane codziennie, można zażywać jedynie przez 2 tygodnie. Warunkiem dłuższego stosowania jest ich doraźne przyjmowanie (2-3 razy w tygodniu/do 10 razy w miesiącu). Taki sposób zażywania leku nasennego, możliwy przy jednoczesnym stosowaniu metod behawioralnych, zapobiega wystąpieniu tolerancji na działanie preparatu i znacznie zmniejsza ryzyko uzależnienia.

Jeśli istnieje konieczność dłuższego zażywania leków poprawiających sen, preparaty z grupy antagonistów receptora benzodiazepinowego nie mogą być stosowane. Specjaliści mają wówczas do dyspozycji preparaty przeciwdepresyjne, neuroleptyki czy leki antyhistaminowe. W bezsenności wywołanej zaburzeniami rytmu snu i czuwania zasadne jest zażywanie melatoniny.

Osoby z bezsennością często sięgają też po produkty roślinne, które są dostępne bez recepty. Należy pamiętać, że nie każdy z tych środków był oceniany w badaniach naukowych. Dostępne dane wskazują, że preparaty zawierające wyciągi z waleriany (kozłka lekarskiego) i szyszek chmielu mają pewną przewagę w poprawie parametrów snu. Jednak dłuższe stosowanie preparatów roślinnych powinno być skonsultowane z lekarzem. Opóźnia ono bowiem właściwą diagnozę i wdrożenie przyczynowego leczenia bezsenności. Ponadto może powodować działania niepożądane.

Bezsenność u nastolatków i dzieci

Zaburzenia snu występują we wszystkich grupach wiekowych. Mogą pojawić się już u niemowlaka. Do powodów niedoborów snu w dzieciństwie należą najczęściej nieprawidłowe czynniki warunkowe (np. u dzieci, które nie są w stanie usnąć bez obecności rodzica) lub nieprzestrzeganie zasad higieny snu. Noszą one nazwę behawioralnych zaburzeń snu w dzieciństwie. Mogę obejmować problemy z zaśnięciem, odmowę lub opór przed zasypianiem czy nocne budzenie wymagające interwencji opiekuna.

Z kolei bezsenność u nastolatków jest najczęściej wyzwalana przez nieregularne pory snu i utrwalone nieprawidłowe zachowania, np. nadmiernie długie przebywanie w łóżku. Mogą też u nich, podobnie jak u dorosłych, współwystępować inne zaburzenia psychiatryczne, neurologiczne i somatyczne.

Jak leczy się bezsenność u dzieci?

Leczenie bezsenności u najmłodszych polega najczęściej na wprowadzeniu zasad prawidłowej higieny snu. Jeśli to nie wystarcza, stosuje się interwencje behawioralne, a u starszych dzieci także techniki relaksacyjne i elementy terapii poznawczej.

Interwencje behawioralne opierają się na psychoedukacji rodziców, rutynowym wykonywaniu wyciszających aktywności przed położeniem dziecka do łóżka czy przybliżaniu pory kładzenia dziecka do rzeczywistej pory zasypiania. W przypadku protestów dziecka w trakcie zasypiania rekomendowane jest niereagowanie na płacz przy obecności lub nieobecności rodzica w pokoju. Zaleca się też trening zasypiania przez wydłużanie czasu, po którym rodzic reaguje na płacz.

Techniki te budzą niekiedy kontrowersje. Jednak badania udowodniły, że nie mają one negatywnych skutków emocjonalnych dla dziecka i nie wpływają na więź rodzic-dziecko. Wiadomo też, że niepodejmowanie interwencji może skutkować problemami emocjonalnymi i ryzykiem eskalacji trudnych zachowań w przyszłości.
Na kolejnym etapie leczenia bezsenności u dziecka, w przypadku nieskuteczności wymienionych metod, wprowadzana jest farmakoterapia

Bezsenność u kobiet w ciąży

Zaburzenia snu są też częstą dolegliwością w trakcie ciąży. Wynikają ze zmian hormonalnych i fizycznych tego okresu. Bezsenność u kobiet w ciąży może mieć charakter pierwotny lub być spowodowana chorobami współistniejącymi. Lekarze różnicują ją z zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami nastroju, zaburzeniami oddychania podczas snu czy zespołem niespokojnych nóg.

Zaleca się wczesną terapię problemów ze snem, by uniknąć ich niekorzystnego wpływu na ciążę. W leczeniu bezsenności stosowane są podejścia niefarmakologiczne (w tym CBTi) oraz farmakoterapia. Ta ostatnia wprowadzana jest po dokładnym przeanalizowaniu ryzyka i korzyści. Zażywanie niektórych leków poprawiających sen jest w czasie ciąży przeciwwskazane lub bezwzględnie zakazane.